W Zębowicach powstaje „Śląski słownik rolniczy”. Śląski ma szanse przetrwać?

Dorota Wons z Zębowic tworzy „Śląski słownik rolniczy”, w którym jest już ponad 500 wyrazów. Jak sama mówi, obecnie gwara jest „cool”, „trendy”, ale niektóre wyrazy są obecnie zapomniane, nieużywane. Trudno przewidzieć, czy przetrwają, dlatego postanowiła je spisać i uratować od zapomnienia.

Wszystko zaczęło się w 1997 roku, kiedy pani Dorota była jeszcze nauczycielką języka polskiego.

– Razem z uczniami jeździliśmy do Izbicka na konkurs “Śląskie Beranie”, w którym zdobywaliśmy liczne sukcesy – mówi Dorota Wons. – Trzeba było tam przygotować scenkę rodzajową lub monolog. Pamiętam, że przygotowaliśmy między innymi scenki z prawdziwego śląskiego wesela. W pierwszym roku była to inscenizacja wesela od tzw.” wywodzin” do obiadu, a w kolejnym roku drugą część wesela – od obiadu do popołudnia. Teraz oczywiście takich wesel już się nie robi. Tradycja powoli umiera.

Uczniowie chętnie uczestniczyli w konkursach, nie wstydzili się gwary. Z sukcesami brali również udział w konkursie “Ze Śląskiem na Ty” w Łubnianach, gdzie były ciekawe nagrody. Można było bowiem wygrać nawet telewizor.

–  Prace naszych uczniów są zamieszczane nawet w książkach, co jest największą nagrodą – ocenia Dorota Wons.

Obecnie pani Dorota pracuje jako animatorka osób starszych, a wspólnie z seniorami tworzy koło literackie, w którym oczywiście pojawiają się teksty pisane gwarą.

Tworzony od pięciu lat „Śląski słownik rolniczy” ma na swoich kartach już ponad pół tysiąca słówek zebranych w gminie Zębowice, a jego ilość ciągle rośnie.

– Co chwilę pojawiają się nowe słówka – mówi Dorota Wons. – Odkąd wiadomo, że prowadzę takie zapiski, ludzie podrzucają mi kolejne słówka i zwroty.

Co ciekawe, nawet w miejscowościach oddalonych od siebie o kilka kilometrów, gwara się różni. Na przykład w Zębowicach na kwaśne mleko mówi się “kiska”, a w Siedliskach “siołdek”.

– W słowniku znajdują się słowa związane nie tylko z rolnictwem, ale również nazwy roślin, przedmiotów kuchennych czy potraw – mówi Dorota Wons. – Myślę o wydaniu słownika, najlepiej w wersji papierowej, ale nie wiem, kiedy to nastąpi.

Czy śląska gwara się rozwija, czy ma szansę przetrwać?

– Naprawdę trudno określić przyszłość śląskiej gwary – komentuje autorka słownika. – Niektórych słów już się nie używa, choćby dlatego, że nie używa się już starych maszyn, które miały wiele śląskich nazw. Powstają nowe, które już nie zawsze mają śląskie odpowiedniki. Zauważyłam, że na Górnym Śląsku gwara jest bardziej modna niż u nas. Jako przykład mogę podać, że zespoły rockowe, młodzieżowe śpiewają piosenki z tekstami gwarowymi. U nas młode mamy mówią raczej po polsku, nie mówią do swoich dzieci gwarą. Najmłodszym zaś śląska gwara często kojarzy się ze starszymi osobami. Są jednak tacy, którzy są dumni, że potrafią mówić gwarą i się tego nie wstydzą.

Mamy przyjemność zaprezentować przykładowe słówka ze słownika:

• ajntopf – gęsta zupa jarzynowa, potrawa jednogarnkowa
• apfelmus – przecier z jabłek
• ausśtojer – wiano, posag
• baloniok – wóz na gumowych kołach
• barcyk – orczyk, drążek drewniany przyczepiony do narzędzia rolniczego lub wozu konnego, służący do zakładania postronków, pasów lub łańcuchów od uprzęży
• blachówka – konewka, bańka (np. na mleko)
• bróg – kopiec z ziemniakami lub burakami pastewnymi
• ciapkapusta/ panćkraut – potrawa z białej kapusty zmieszanej z ziemniakami
• cigliki – koźlątka
• cwinger – kojec, klatka dla zwierząt zwykle z metalowej siatki
• drabiniok – wóz drabiniasty
• fet – smalec
• fojerpacia – tłumica przeciwpożarowa
• forancić – robić zapasy
• gadzina – zwierzęta domowe
• gansipampek – stokrotka
• glut – żar z pieca
• grasmyjer – kosiarka do trawy
• kamelka – rumianek
• klosconka – woda po ugotowanych kluskach
• latosie – tegoroczne
• lochmasina / locher– maszyna do sadzenia kartofli
• łodrobek – odpracowanie wyświadczonej przez kogoś usługi lub pomocy sąsiedzkiej
• pampoń – wieśniak
• śmiatek – miotełka
• śtama – dłużyca, długi pień ściętego drzewa z obciętymi gałęziami i wierzchołkiem
• zopłocie – ścieżka za ogrodzeniem
• żeleźniok – wóz na żelaznych kołach
• sodz – klatka na świnię

Damian Pietruska