Olescy numizmatycy i muzealnicy o księciu Janie Dobrym

W piątek 12 maja w Miejskim Domu Kultury w Oleśnie odbyło się XXXV Spotkanie Muzealne pt. ” Jan Dobry, ostatni Piast Opolski”.

Inicjatorem zorganizowania tego spotkania był Oddział  Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego w Oleśnie. Szczególne zaangażowany w to dzieło był pierwszy prezes Koła PTN w Oleśnie, obecnie członek Zarządu Oddziału PTN w Oleśnie oraz członek Zarządu Głównego PTN Wojciech  Łonak.

Prelekcję na temat: „Refleksje z ekshumacji i powtórnego pochówku Jana Dobrego” wygłosił zastępca Wojewódzkiego  Konserwatora Zabytków w Opolu Krzysztof  Spychała. Sylwetki Piastów opolskich przybliżyła dyrektor Oleskiego Muzeum Regionalnego Ewa Cichoń. Oleski archeolog i numizmatyk Wojciech Łonak  zaprezentował mennictwo książąt opolskich. Przygotował także katalog ze zdjęciami i opisem monet książąt opolskich. Katalog otrzymali uczestnicy spotkania.

Główną atrakcją spotkania była wystawa fotograficzna autorstwa Andrzeja Nowaka ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Opolu, prezentująca zdjęcia z ekshumacji szczątków księcia Jana Dobrego. Fotografie wystawione w Sali Kominkowej MDK dostępne będą dla zwiedzających do końca maja br.

Krzysztof Spychała przedstawił frapującą historię odkrycia zapomnianego grobu ostatniego Piasta opolskiego – Jana Dobrego, którego zgon nastąpił w czwartek 27 marca 1532 r. Po śmierci księcia jego ciało nie zostało złożone w nekropolii Piastów opolskich, w kościele oo. Franciszkanów pw. Trójcy Świętej. Zgodnie z ostatnią wolą zmarłego pochowano go w opolskiej kolegiacie św. Krzyża. Z całą pewnością miał do tego prawo. Jednym z jego życiowych osiągnięć była bowiem odbudowa kościoła z ruiny i uczynienie z niego ozdoby i chluby miasta[1]. Pochowano go z książęcymi honorami. W ołowianej trumnie umieszczono m.in. insygnia książęce, miecz Piastów opolskich oraz niebiesko-żółty sztandar księstwa opolskiego z wyhaftowanym złotą nicią herbem Opola. Grobowiec księcia umieszczono przed głównym ołtarzem pomiędzy stallami kolegiackiej kapituły. Kilkadziesiąt lat później, z inicjatywy Jana Oppersdorffa, kapituła kolegiacka ufundowała księciu nowy sarkofag z różowego marmuru, usytuowany przed ołtarzem, pomiędzy filarami nawy głównej. Nagrobek przykryto płytą epitafijną z łacińskim napisem: „27 marca 1532 roku zmarł wielmożny i sławny książę Jan, ostatni książę śląski w Opolu, Głogówku i Raciborzu, wielce pobożny i szczodrobliwy wobec Boga i ludzi. Amen”. W niezmąconym spokoju nagrobek Jana Dobrego stał w prezbiterium opolskiej kolegiaty do czasów generalnego remontu kościoła w 1774 r. Były to już czasy pruskiego panowania na Śląsku. Nagrobek ostatniego władcy Opola stał się poniekąd niewygodny politycznie. Był wymownym świadectwem związków Śląska z Piastami. Toteż w trakcie remontu wnętrza kolegiaty nagrobek księcia rozebrano, tablicę epitafijną przeniesiono do bocznej kaplicy, a trumnę ze zwłokami księcia przykryto płytami kościelnej posadzki. Z biegiem czasu zapomniano o spoczywającym w podziemiach kolegiaty ostatnim Piaście opolskim.

Księcia Jana Dobrego od zapomnienia uratował proboszcz opolskiej katedry ks. prałat Stefan Baldy (1935-2003), który w 1985 r. natknął się – tuż pod ołtarzem, pod nawą główną – na drewnianą skrzynię, w której spoczywały ludzkie szczątki. Był niemal przekonany, że odnalazł zapomniany grób księcia Jana Dobrego. Wskazówką dla niego była znaleziona w 1968 r. podczas remontu katedry[2] zniszczona akwarela wykonana przez prof. Feya z Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Przedstawiała ona wnętrze kościoła z widokiem na ołtarz główny. Ks. prałat, badając protokoły powizytacyjne z 1668 r. i 1698 r., odnalazł zapis, w którym wizytator opolskiej kolegiaty zwracał uwagę kanonikom, by podczas wspólnego śpiewania liturgii godzin nie kładli brewiarzy na sarkofagu Jana Dobrego. W protokołach znalazł się także opis wyglądu i położenia nagrobka. Wizerunek z akwareli i zapisy z protokołów pomogły mu określić miejsce pochowania księcia. O znalezisku ks. Baldy milczał przez 13 lat, chcąc uniknąć zbędnego rozgłosu w schyłkowym czasie PRL-u. Jak sam wypowiedział się w wywiadzie dla NTO w 1999 r. : „ Chciałem uniknąć dorabiania do poszukiwań jakiejś dodatkowej ideologii. Efekt był taki, że prace poszukiwawcze prowadzone były przez kilkanaście nocy w zamkniętej katedrze, kończąc o 4 nad ranem, by zatrzeć ślady, zanim wierni przyjdą na pierwszą poranną mszę świętą”. Efekt przyszedł 30 listopada 1985 r. o północy. Poszukiwacze odnaleźli tumbę z gotyckiej cegły, a w niej mocno spróchniałą trumnę drewnianą zawierającą zalany do połowy wapnem szkielet ułożony w uporządkowanej pozycji. W trumnie brakowało insygniów książęcych i piastowskiego miecza. Zrabowali je Szwedzi, okupujący Opole w latach 40. XVII w. Zarekwirowali także ołowianą trumnę księcia, przetapiając ją na cele wojenne. Podczas odkrycia grobowca w 1985 r. zostało uporządkowane miejsce jego posadowienia bez naruszania zawartości grobu. Badania odłożono do bardziej sprzyjających czasów. W 1998 r., gdy walczono o uratowanie województwa opolskiego, proboszcz Baldy „zawarł” z księciem Janem swoisty „pakt”: jeżeli władca wspomoże z góry (z zaświatów) batalię o utrzymanie Opolszczyzny, to doczeka się godnego pochówku! Świadkiem tej „umowy” była prof. Dorota Simonides, senator ziemi opolskiej. Gdy na mapie administracyjnej Polski pozostało województwo opolskie, wydobyto szczątki księcia. Ekshumację Jana Dobrego, rozpoczętą 28 września 1998 r., dokonała, za zgodą arcybiskupa Alfonsa Nossola, specjalna komisja, w której skład weszli m.in.: ks. dr Piotr Kołoczek, oficjał Sądu Biskupiego, antropolog z Uniwersytetu Wrocławskiego dr Andrzej Ledwina oraz nieżyjący już: opolski ortopeda dr Zdzisław Jacek Pizio i wojewódzki konserwator zabytków Jacek Kucharzewski. Prelegent Krzysztof Spychała był także świadkiem tej ekshumacji. Zachowało się 266 kości zmarłego księcia. Ustalono, że władca miał 170 cm wzrostu, a umierając, liczył sobie około 70 lat. Liczne zmiany zwyrodnieniowe wskazywały na to, że był nękany reumatyzmem i artretyzmem, a prawdopodobną bezpośrednią przyczyną jego śmierci była ciężka grypa. Na podstawie oględzin kości komisja stwierdziła, że książę miał typową męską budowę ciała, był proporcjonalnie zbudowany i wąski w miednicy. Uwydatnione łuki brwiowe dowodzą szerokich brwi, a zachowane pojedyncze włosy wskazują na rudy zarost. Po ekshumacji sporządzono stosowny dokument, który wraz z tekstem „Ordunku Górnego” zaplombowano w specjalnej metalowej tubie. Doczesne szczątki księcia złożono w miedzianej trumnie zamkniętej pieczęciami biskupa opolskiego, a następnie w trumnie dębowej. Trumnę tę przeniesiono do krypty w północnej nawie katedry, gdzie miał mieć miejsce uroczysty pogrzeb. Ponowny pochówek Jana Dobrego odbył się 19 czerwca 1999 r. o godz. 10:00 w katedrze opolskiej. Przy trumnie stała warta honorowa, świątynia była wypełniona po brzegi. Ówczesny ordynariusz opolski abp Alfons Nossol uroczystość określił mianem „radosnego pogrzebu”. Zwłoki ostatniego Piasta opolskiego złożono w kaplicy Piastowskiej. Sarkofag Jana Dobrego wykonał rzeźbiarz Adolf Panitz.

Świętej pamięci ks. prałatowi Stefanowi Baldemu zawdzięczamy nie tylko odkrycie grobu Jana Dobrego, ekshumacje jego szczątków i ponowny godny pochówek, ale także przywrócenie pamięci o Janie Dobrym. Ks. Baldy jest autorem Tryptyku o Janie Dobrym. W roku 1999 napisał trzy książeczki o opolskim władcy: „Powrót Jana Dobrego”, „Księstwo Opolskie za czasów Jana Dobrego” oraz „Dzieje Księstwa Opolsko-Raciborskiego po śmierci Jana Dobrego”. Pozycje te zostały zaprezentowane uczestnikom podczas spotkania muzealnego.

Ewa Cichoń przedstawiła uczestnikom spotkania biogramy opolskich Piastów. Piastowie opolscy stanowili jedną z gałęzi dynastii, która zasiadała na polskim tronie przynajmniej od połowy X w. Faktycznie na arenie międzynarodowej Piastowie zaistnieli po przyjęciu chrztu przez Mieszka I w 966 r. Po śmierci ostatniego przedstawiciela tej dynastii na polskim tronie Kazimierza Wielkiego w 1370 r. boczne odgałęzienia Piastów przetrwały na Mazowszu do 1526 r. oraz na Śląsku do 1675 r[3]. Linię śląskich Piastów tworzyły pokolenia potomków księcia Bolesława III Krzywoustego, który na mocy swojego statutu sukcesyjnego z 1138 r. dokonał podziału Polski pomiędzy swoich synów. Śląska linia Piastów, z której z czasem wyodrębniła się linia Piastów opolskich, wywodzi się od Władysława II Wygnańca, najstarszego syna Krzywoustego, który poza dzielnicą senioralną otrzymał Śląsk jako dzielnicę dziedziczną. W wyniku konfliktu z młodszymi braćmi został wygnany i udał się do Niemiec[4]. Na Śląsk w 1163 r. powrócili jego synowie – Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi.[5]

Mieszko Plątonogi jest protoplastą wszystkich Piastów górnośląskich. Urodził się ok. 1130 r. jako syn Władysława II Wygnańca i Agnieszki z rodu Babenbergów, księżniczki austriackiej, córki Leopolda III Świętego[6]. Po wygnaniu ojca przebywał 17 lat w Niemczech. Dzięki pomocy cesarza Fryderyka Barbarossy wraz z bratem Bolesławem Wysokim powrócił na Śląsk w 1163 r. Początkowo bracia rządzili razem, ale w 1173 r. doszło między nimi do konfliktu, zakończonego podziałem Śląska – Mieszko otrzymał księstwo raciborskie, a najstarszy syn Bolesława Wysokiego – biskup wrocławski Jarosław – Opole. Mieszko Plątonogi uczestniczył w dzielnicowych sporach pomiędzy Kazimierzem Sprawiedliwym a Mieszkiem III Starym, popierając tego ostatniego. Ostatecznie powiększył swe księstwo o Siewierz i Bytom w 1177 r. Przyłączenie obfitujących w ołów i srebro kopalń pod Bytomiem przyczyniło się oprócz rozwoju gospodarczego do bicia własnego denara oraz jednostronnych cieńkich monet – brakteatów. Mieszko był więc inicjatorem utworzenia pierwszej na Górnym Śląsku mennicy. W 1201r., po śmierci Jarosława i Bolesława Wysokiego, Mieszko opanował ziemię opolską, którą utrzymał mimo walk z Henrykiem Brodatym. Zjednoczył tym samym cały Górny Śląsk. Tym sposobem Śląsk został podzielony na dwie odrębne części: Dolną i Górną. Będąc wówczas najstarszym z rodu Piastów, Mieszko przystąpił do walki o Kraków – dzielnicę senioralną. Cel udało mu się osiągnąć; w 1210 r. zasiadł na krakowskim tronie. Mieszko z Opolem związany był w niewielkim stopniu. Jego główną siedzibą był Racibórz. Poślubił bliżej nieznaną Ludmiłę, z którą miał jednego syna – Kazimierza i cztery córki: Eufrozynę, Agnieszkę, Ryksę, Ludmiłę. Wszystkie prawdopodobnie zmarły młodo, na początku XIII w. Mieszko zmarł w 1211 r. i został pochowany w katedrze krakowskiej. W polskiej literaturze historycznej jest określany przydomkiem Plątonogi, co wiązało się z widocznym niedowładem dolnych kończyn. Mógł to być skutek choroby dziedzicznej (o jakimś schorzeniu nóg jego pradziada Władysława Hermana wspomina Gall Anonim), być może też Mieszka dotknął paraliż dziecięcy. Tak czy inaczej, dorastał on w cieniu swego starszego brata Bolesława Wysokiego, jakby dla kontrastu stanowiącego kwintesencję rycerskiej sprawności i krzepy. Przyszłość dopiero miała pokazać, kto z tej – jakże od siebie odmiennej pary rodzeństwa – weźmie górę.

Jako pierwszy z tytułem księcia opolskiego występuje jedyny syn i następca Mieszka Kazimierz I urodzony w 1178 lub 1179 r. Uczestniczył u boku króla Węgier Andrzeja II w l. 1217-1218 w V krucjacie, skąd przywiózł bułgarską księżniczkę Wiolę. Po powrocie z wyprawy uczynił Opole stolicą swego księstwa. Dla żony przekształcił Opole w książęcą rezydencję. Rozpoczął budowę kamiennego zamku – w miejscu grodu na Ostrówku. Dokonał też lokacji Opola na prawym brzegu Odry. Opole stało się piękne z miłości.[7] Jego ukochana żona Wiola urodziła mu 2 synów: Mieszka II Otyłego i Władysława oraz dwie córki – Wieńczysławę, mniszkę w klasztorze norbertanek w Czarnowąsach, i Eufrozynę, która była matką Władysława Łokietka. Kazimierz I zmarł 13 maja 1230 r., pochowany został w ufundowanym przez siebie klasztorze w Czarnowąsach[8], gdzie spoczęła także jego żona Wiola. W 1226 r. książę uruchomił mennicę na zamku w Opolu, bijącą opolskie fenigi. Kazimierz I to pierwszy książę opolski, który używał takiego tytułu w dokumentach. W 1226 r. książę ten polecił spisać wrocławskiemu biskupowi Wawrzyńcowi dokument, w którym nazwa „Olesno” pojawia się po raz pierwszy. Był to dokument erekcyjny (konsekracyjny) kościoła grodowego zawierający informację o istnieniu w Oleśnie komory celnej, należącej do wyżej wymienionego biskupa, który ustanowił dla niej nową taryfę opłat[9]. Ten najstarszy, spisany po łacinie, pergaminowy dokument dotyczący Olesna zachował się w oryginale w dobrym stanie i jest przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Kazimierz, jako pierwszy książę opolski, zostanie uhonorowany pomnikiem, który niebawem ma stanąć na opolskim rynku. Jest kilka projektów tego pomnika. Także księżna Wiola doczeka się swojej podobizny na muralu w Parku Nadodrzańskim. Namalowany będzie tam motyw z pieczęci majestatycznej księżnej, która od 1234 r. tytułowała się księżną opolską. Poprzedni władcy używali pieczęci konnej, pieszej lub herbowej. Pieczęć Wioli jest majestatyczna. Księżna siedzi na tronie i wskazuje na swoich synów. Napis w otoku: „SIGILLUM VIOLE DUCISSE IN OPOLE/ PIECZĘĆ VIOLI KSIĘŻNEJ OPOLSKIEJ”.

Po krótkim okresie regencji księżny-wdowy Wioli rządy opiekuńcze nad synami Kazimierza I objął książę Wrocławia – Henryk Brodaty, jednocząc przejściowo cały Śląsk. Wiola oddała się pod protekcję papieża Grzegorza IX, aby zyskać pewność, że jej synowie po dojściu do pełnoletniości zostaną samodzielnymi władcami. Papież bullą z 1233 r. polecił księżnę opolską z synami opiece arcybiskupa gnieźnieńskiego Pełki, biskupa wrocławskiego Tomasza I oraz biskupa ołomunieckiego Roberta. Wiola i jej synowie otrzymali księstwo z głównymi ośrodkami w Kaliszu i Rudach. Po śmierci Henryka, Brodatego w 1238 r., Mieszko II Otyły został suwerennym księciem Opola[10].

Mieszko II Otyły, urodzony ok. 1220 r., w 1241 r. musiał stawić czoła najazdowi Mongołów. Pod Raciborzem pobił przednią straż tatarską. W okolicach Opola poniósł jednak klęskę. Tatarzy Opole spalili, a książę z resztkami rycerstwa wycofał się na Dolny Śląsk. Brał udział w bitwie pod Legnicą 9 kwietnia 1241 r., gdzie dowodził lewym skrzydłem wojsk polskich. Z niewiadomych przyczyn oddział Mieszka zaczął uciekać z bitwy. Jan Długosz podaje, że jej sprawcą był dywersant, być może jeniec tatarski, którzy krzyczał: „Bieżajcie, biegajcie”, płosząc polskie oddziały. Mieszko miał ujść do zamku w Legnicy. Po wycofaniu się Tatarów odzyskał zniszczone księstwo. W 1229 r. poślubił Judytę, córkę Konrada Mazowieckiego. Nie doczekał się potomstwa. Zmarł w 1246 r., pochowany został w klasztorze dominikanów w Raciborzu. Otyły książę zmarł młodo – w wieku 26 lat. Jego zgon nastąpił podobno po spożyciu przez niego 15 kurczaków, które popił morzem wina.

Kolejnym władcą księstwa opolsko-raciborskiego został jego brat Władysław I urodzony w 1225 r. Opolszczyzna w XIII w. była wyjątkiem wśród coraz liczniejszych dzielnic, na jakie rozdrabniała się Polska. Od 1201 do 1281 r. stanowiła ciągle jednolite terytorium. Na czasy księcia Władysława I przypadają początki niemieckiej kolonizacji Opolszczyzny, ostateczne uformowanie się Opola jako samorządnego ośrodka miejskiego. On też sprowadził do miasta dominikanów i franciszkanów, ufundował kościół św. Wojciecha na Górce w Opolu i klasztor cystersów w Rudach Wielkich. Kontynuował budowę zamku książęcego na Ostrówku. W 1251 r. poślubił Eufrozynę – córkę Władysława Odonica księcia wielkopolskiego. Miał z nią 4 synów i córkę o nie znanym imieniu, żonę Henryka IV Probusa księcia wrocławskiego. Będąc stronnikiem króla czeskiego Przemyśla Ottokara II, uczestniczył z synami w bitwie pod Suchymi Krutami w 1278 r. Władysław I zmarł w 1281 lub 1282 r., a pochowany został w kościele dominikanów w Raciborzu. W kościele pocysterskim w Rudach Wielkich znajduje się jego epitafium. Książę ten miał dokonać lokacji Olesna w 1275 r. Datę tę podał śląski statystyk Felix Triest (“Topographisches Handbuch von Oberschlesien”, Wrocław 1864).

Śmierć Władysława I otworzyła okres rozdrobnienia terytorialnego na Górnym Śląsku. Synowie Władysława podzielili między siebie Górny Śląsk. Najstarszy, Mieszko I, otrzymał księstwo cieszyńsko-oświęcimskie[11], Kazimierz II – księstwo bytomsko-kozielskie[12], Bolko I – księstwo opolskie i Przemysław – księstwo raciborskie[13]. To rozbicie polityczne Górnego Śląska, a co za tym idzie jego osłabienie zbiegło się w czasie z ekspansją królów czeskich, która w pierwszej kolejności skierowała się na Opolszczyznę i doprowadziła w 1 połowie XIV w. do trwałego oderwania Śląska od Polski. Stało się to za panowania Bolka I.

Bolko I, urodzony pomiędzy 1254 a 1258 rokiem, po objęciu samodzielnych rządów popierał szwagra Henryka Probusa w jego walce o tron krakowski. Do końca życia był przeciwnikiem Władysława Łokietka. W 1289 r. uznał się lennikiem króla Czech Wacława II, a w 1291 r. uczestniczył w jego wyprawie na Kraków. Po zdobyciu miasta Wacław mianował Bolka starostą Krakowa. Popierał Bolko innego wroga Łokietka – Henryka III księcia głogowskiego, gdy ten w 1296 r. walczył z nim o Wielkopolskę. W nagrodę Bolko dostał ziemię wieluńską. Po zamordowaniu Wacława III stanął Bolko po stronie nowego króla Czech Jana Luksemburskiego. W 1311 r. wyprawił się na Kraków, wspierając bunt mieszczan przeciw Łokietkowi. Nie zdobył stolicy i wycofał się po otrzymaniu okupu. W Opolu Bolko zakończył budowę zamku książęcego, odbudował kościół franciszkanów, w którym wzniósł kaplicę św. Anny. Za jego czasów miasto otoczono murami obronnymi. Ufundował klasztor dominikanów w Opolu oraz klasztor cystersów w Jemielnicy. Żoną Bolka była nieznanego pochodzenia Agnieszka, z która miał 3 synów: Alberta ( ur. w 1300 r., zm. pomiędzy 1366 a 1375 r.) księcia strzeleckiego, Bolesława – księcia niemodlińskiego (1362 – 1365) i Bolka II – księcia opolskiego. Bolko I zmarł w 1313 r. Pochowany został w kościele franciszkanów w Opolu.

Nowy władca Opola Bolko II urodzony ok. 1300 r. nie angażował się zbytnio w ważniejsze wydarzenia polityczne, unikał wojen, dbając głównie o rozwój gospodarki własnego państewka. Udało mu się je powiększyć przez kupno Byczyny, Kluczborka i Sławięcic. Pozostał lennikiem Czech, składając 5 kwietnia 1327 r. we Wrocławiu hołd królowi Janowi Luksemburskiemu. Bolko II w 1353 r. sprowadził do Olesna kanoników regularnych laterańskich św. Augustyna, przekazując im darowiznę w postaci zamku myśliwskiego Henryka Brodatego. Bolko poślubił około 1326 r. Elżbietę, córkę księcia świdnicko -jaworowskiego Bernarda, a po jej śmierci w 1348 r. bliżej nie znaną Małgorzatę. Zmarł w 1356 r., pochowany obok ojca w klasztorze franciszkanów w Opolu. Pozostawił liczne potomstwo, wśród którego liczącymi się byli tylko Bolko III oraz Władysław II Opolczyk.

Urodzony w 1327 r. Władysław II Opolczyk był postacią kontrowersyjną – zdolny, ambitny i inteligentny, ale zarazem chciwy, egoistyczny i pozbawiony głębszych zasad moralnych. Zagarnął prawie całą ojcowiznę, zostawiając bratu Bolkowi III pół Opola i dzielnicę zmarłego stryja Alberta – księstwo strzeleckie. Niewielkie państewko nie zaspokajało ambicji Władysława, który wcześnie zaczął szukać możliwości zrobienia kariery. Od 1359 r. stale przebywał na dworze węgierskim, świadcząc różne usługi królowi Ludwikowi Andegaweńskiemu. Ludwik, będąc siostrzeńcem Kazimierza Wielkiego, po jego śmierci został także królem Polski. Władysław jako doradca, dyplomata i bliski współpracownik monarchy obdarzony został przez króla Ludwika wielkimi dobrami i godnością palatyna Węgier. W latach 1372 – 1378 zarządzał Rusią Halicką, wykazując talent administracyjny i ogromną energię. Zamierzał go Ludwik mianować swoim namiestnikiem w Polsce, ale powszechny opór Polaków, wśród których Władysław był bardzo niepopularny, odwiódł go od tego zamiaru. Otrzymał więc Opolczyk od króla Kujawy, ziemię dobrzyńską i wieluńską. W 1382 r. książę ufundował w Częstochowie klasztor paulinów, obdarzając ich bogato i ofiarowując zakupiony na Rusi obraz Matki Boskiej. Po śmierci króla Ludwika w 1382 r. Władysław próbował przeciwstawiać się wyborowi Jagiełły na tron Polski, ale w końcu przeszedł na jego stronę, zostając nawet ojcem chrzestnym nowego króla. Jagiełło zatwierdził uprzednie nadania Ludwika na rzecz opolskiego księcia. Mimo to Władysław utrzymywał potajemne kontakty z Krzyżakami i Węgrami, szkodząc polskim interesom. Gdy Opolczyk w 1391 r. sprzedał ważny zamek w Złotoryi Krzyżakom, spowodowało to otwarty konflikt z Jagiełłą. Wojska polskie uderzyły na jego kujawskie zamki, a Opolczyk zaproponował Krzyżakom rozbiór Polski z udziałem Czech, Brandenburgii i Węgier. Krzyżacy te plany odrzucili, ale udzielili mu pożyczki pod zastaw ziemi dobrzyńskiej. Oburzony Jagiełło postanowił rozprawić się z nim i w latach 1395 – 1396 wojska polskie zajęły prawie wszystkie zamki Opolczyka. Pozbawiony polskich posiadłości Władysław schronił się do Opola i stąd urządzał najazdy na pograniczne ziemie. Doszło wtedy do wyprawy wojsk Jagiełły na Opole. Wobec zdobycia przez wojska króla polskiego Strzelec Opolskich, Gorzowa, Olesna i Lublińca oraz pojawienia się armii królewskiej 6 sierpnia 1396 r. pod Opolem bratankowie Władysława – arcybiskup gnieźnieński Jan Kropidło, Bolesław IV i książę strzelecko-niemodliński Bernard – zdecydowali się zawrzeć pokój, w którym zobowiązali się odstąpić królowi polskiemu Olesno, Gorzów i Lubliniec z przyległymi doń terytoriami. Jagiełło nadał je wojewodzie krakowskiemu Spytkowi z Melsztyna. Władysław Opolczyk dożył swych dni na niezbyt łaskawym chlebie. Był dwukrotnie żonaty: z Elżbietą, córką Besaraba księcia wołoskiego i Eufemią, córką Ziemowita księcia mazowieckiego. Miał tylko córki, z których jedna, Katarzyna, zasłynęła z działalności charytatywnej w Opolu. Zmarł w niedostatku i opuszczeniu w Opolu w 1401 r. Pochowany został w kościele franciszkanów. Książę ten w dokumencie z 25 kwietnia 1374 r. nadał prawo patronatu nad parafią i kościołem w Oleśnie kanonikom regularnym[14]. W 1374 r. z jego fundacji zbudowano kościół murowany w Oleśnie.

Władcą Opola był Bolko III o nieznanej dacie urodzenia, młodszy syn Bolka II, który pozostawał w cieniu brata Władysława i był mało znaczącym księciem. Za jego czasów zbudowano prawdopodobnie w Opolu kamienny ratusz. Książę przed śmiercią ufundował kamienne sarkofagi w kaplicy św. Anny dla ojca i dziada oraz dla siebie i swej żony Anny, z którą miał 4 synów: Jana I, Bolka IV, Henryka i Bernarda – księcia strzelecko-niemodlińskiego. Bernard nadał 10 czerwca 1450 r. Olesnu nowe prawa miejskie[15], potwierdzając wcześniej już nabyte ustalenia prawa magdeburskiego. Miasto otrzymało od niego dwa przedmieścia: Duże i Małe. Dochody z wójtostwa, ze stawów rybnych i młynów zachował książę dla siebie. Bolko III zmarł w 1382 r. i pochowany został w kościele franciszkanów w Opolu.

Księciem opolskim został Jan I Kropidło, najstarszy z synów Bolka III, biskup kujawski, poznański, wrocławski[16]. Po kapitulacji Władysława II Opolczyka wraz z Bolkiem IV objął Opole. Ponieważ Jan z racji biskupich obowiązków przebywał poza Śląskiem, rządy spoczywały w rękach Bolka IV. Jan Kropidło zmarł w 1421 r., pochowany został w kościele dominikanów w Opolu. Jego grób nie zachował się w wyniku pożarów kościoła.

Bolko IV urodził się w 1363 r., jako młodszy syn Bolka III. Sprzyjał husytom, ale oficjalnie pozostawał wobec nich neutralny. Gdy zaczęli oni organizować wyprawy przeciw cesarzowi, docierając aż na Górny Śląsk, Bolko zawarł z nimi pokój, mimo że księstwo jego ucierpiało od tych walk. Ostatnie lata rządów poświęcił na odbudowę zniszczonej Opolszczyzny. Książę poślubił ok. 1400 r. Małgorzatę, pochodzącą z rodu hrabiów Gorycji, z którą miał 4 synów: Bolka V, Henryka[17], Jana II[18], Mikołaja I oraz córkę Małgorzatę. Bolko IV zmarł w 1437 r. W tym samym roku zmarła jego żona Małgorzata. Oboje pochowano w kościele franciszkanów w Opolu.

Jan II urodzony najpóźniej ok. 1412 r. to syn Bolka IV. Prawdopodobnie, przynajmniej nominalnie, współrządził księstwem z ojcem w ostatnich latach życia Bolka IV. Po jego śmierci w 1437 r. z bratem Mikołajem I objął władzę w dzielnicy opolskiej. Obaj w 1438 r. uznali się lennikami Kazimierza Jagiellończyka, ale w tym samym roku uznali władzę nowego króla Czech – Albrechta Habsburga. Jan II zmarł w 1439 r., miejsce jego pochówku nie jest znane.

Bolko V zwany Husytą był najstarszym synem Bolka IV, urodzonym ok. 1400 r. Młodego księcia wysłano na studia do Pragi, które wywarły przeogromny wpływ na całe jego życie. Zetknął się tam z hasłami i programem ruchu husyckiego, które ukształtowały jego poglądy. Po powrocie do Opola w 1419 r. poślubił pasierbicę Jagiełły (córkę jego trzeciej żony Elżbiety) Elżbietę Pilecką. Zacieśniło to związki książąt opolskich z Polską. Od ojca otrzymał ok. 1420 r. Prudnik, a w 1425 r. Głogówek z okręgiem. Będąc koregentem w księstwie opolskim, rezydował w Głogówku. Początkowo nie ujawniał swych husyckich sympatii, ale gdy oddziały husyckie wkroczyły na Śląsk, skwapliwie stanął po ich stronie. Oficjalnie przyjął naukę Husa, wygnał księży, skonfiskował majątki kościelne. Zawarł z husytami przymierze i razem z nimi atakował zniemczone księstwa, miasta i kościelne dobra. Padł Kluczbork, Byczyna, Wołczyn, Brzeg, Grodków i szereg innych miasteczek oraz zamków. Razem z husytami napadł i spalił klasztor jasnogórski w 1430 r. Ruch husycki, którego Bolko do końca pozostał zwolennikiem, dzięki swej antyniemieckości przyczynił się do umocnienia polskości na Śląsku. Kasując instytucje kościelne, oszczędził Bolko klasztor franciszkański ze względu na jego polski charakter. Jakieś nieporozumienia, być może na tle religijnym, spowodowały rozpad jego małżeństwa. W 1451 r. poślubił książę Jadwigę, córkę niejakiego Hińczy Biesa z Kujaw, małej wsi koło Prudnika. W 1453 r. przeżył osobistą tragedię, jaką był zgon jego jedynego syna, kilkunastoletniego Wacława. Bolko V zmarł w 1460 r., pochowany został w podziemiach kolegiaty w Głogówku.

Mikołaj I urodzony ok. 1420 r. był najmłodszym z synów Bolka IV. Przez dłuższy czas pozostawał w cieniu starszego brata Bolka V. Po śmierci ojca w 1437 r. objął wraz z bratem Janem II rządy w Opolu. Ponieważ Jan zmarł w 1439 r. Mikołaj rządził samodzielnie, choć za życia Bolka V nie odgrywał większej roli. W 1460 r. odziedziczył całe powiększone księstwo opolskie i ogromne bogactwa Bolka V. Nie był husytą i kościół odzyskał za jego panowania część dóbr. Książę miał liczne potomstwo i nic nie wskazywało na to, że opolska linia Piastów wygaśnie na jego synach. Z żoną Magdaleną, córką Ludwika II księcia legnicko-brzeskiego, miał 5 synów i 5 córek. Zmarł w Opolu w 1476 r., pochowany został w klasztorze franciszkanów.

Po śmierci Mikołaja I Opolem rządzili wspólnie jego synowie Jan Dobry i Mikołaj II, urodzony w l. 60. XV w. jako trzeci syn. Początki ich rządów przypadły na burzliwy okres na Śląsku, który znajdował się w rękach króla Węgier Macieja Korwina. Gdy w Czechach władcą został król-husyta Jerzy z Podiebradu, część czeskiej, katolickiej szlachty obrała królem Macieja Korwina, który zajął m.in. Śląsk. Po śmierci Jerzego z Podiebradu w 1471 r. sejm czeski wybrał królem Władysława Jagiellończyka – najstarszego syna króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Korwin nie zamierzał ustąpić ze Śląska, doprowadzając do wojny z Władysławem Jagiellończykiem. Ostatecznie Śląsk pozostał w rękach Macieja Korwina, który uznał koronę czeską Władysława Jagiellończyka. Korwin rządził ciężką ręką, a jego ucisk fiskalny odczuli wszyscy książęta i wszystkie miasta śląskie. Jan i Mikołaj doświadczyli tego na własnej skórze, gdy zaproszeni na zjazd z Maciejem do Koźla zostali podstępnie uwięzieni i wypuszczeni po zapłaceniu ogromnego okupu. Dopiero śmierć Korwina w 1490 r. uwolniła Śląsk od jego tyranii. Niemniej książęta opolscy byli skonfliktowani z głównymi poplecznikami Korwina – biskupem wrocławskim Janem Rothem i księciem cieszyńskim Kazimierzem II, co wpłynęło później na tragiczne losy Mikołaja II. W 1497 r. starosta Śląska z ramienia króla Czech, książę cieszyński Kazimierz II, zwołał do Nysy sejmik książąt śląskich, na który udał się Mikołaj II. Według relacji świadków w czasie przerwy w obradach Mikołaj rozmawiający z kilkoma osobami z okrzykiem “Ty zdrajco!” rzucił się z nożem na Kazimierza II, zranił go i zaatakował biskupa Jana Rotha. Książę schronił się w kościele św. Jakuba, ale na rozkaz Rotha został wyprowadzony i uwięziony w lochu jak pospolity zbrodniarz. Nazajutrz książęta zdecydowali o postawieniu Mikołaja przed sądem. Nie chcąc sami rozlewać krwi piastowskiej, przekazali sprawę sądowi miejskiemu w Nysie, choć było to niezgodne z prawem. Sąd ławniczy w mieście nie miał uprawnień do karania książąt. Mógł to uczynić tylko sąd królewski. Ponieważ rozprawę prowadzono w języku niemieckim, książę zażądał tłumacza, bo nie znał tego języka. Domagał się sądu królewskiego, do czego jako panujący miał prawo. Żądania Mikołaja zignorowano i skazany został na ścięcie. Wyrok wykonano na rynku w Nysie 27 czerwca 1497 r. Książę, schodząc z tego świata, miał wykrzyczeć: „O Nyso, Nyso, czyż po to moi przodkowie darowali cię Kościołowi, abyś dziś odbierała mi życie?” Jakie względy kierowały zebranymi w Nysie książętami, tego nie wiemy. Czy sprawa miała kontekst narodowościowy (co jest możliwe, bo Roth był znanym wrogiem Polaków, a Mikołaj był jedynym księciem na zjeździe, który nie uległ germanizacji), tego też nie jesteśmy w stanie rozstrzygnąć z powodu ubóstwa i tendencyjności źródeł. Mikołaj II był bezżenny i nie zostawił po sobie potomstwa. Brat pochował go uroczyście 6 lipca 1497 r. w kaplicy św. Anny w Opolu.

Jan Dobry był drugim synem Mikołaja I, urodzonym ok. 1460 r. Po śmieci ojca sprawował rządy wraz z bratem Mikołajem II i mimo różnic charakterów nie odnotowano konfliktów między nimi. Głównym celem jego polityki było powiększenie terytorium księstwa opolskiego, poprzez kupno nowych ziem, wykorzystując zadłużenie książąt śląskich. Unikając wojen, umiejętnie gospodarując, zgromadził znaczne środki, które przeznaczał na powiększenie terytorium księstwa o ziemię gliwicką, kozielską, bytomską oraz raciborską. Stworzył w drodze zakupów najrozleglejsze księstwo na Śląsku. Dokonał dzieła, które nie udało się jego bardziej energicznym poprzednikom – zjednoczył prawie cały Górny Śląsk. Księstwo opolsko-raciborskie było też najbogatszym państewkiem śląskim, a zasługi Jana, popierającego handel, górnictwo i rolnictwo, dla jego gospodarczego rozwoju były bardzo duże. Po odkryciu rud srebra, ołowiu, a później także cynku na polach koło wsi Tarnowice Jan Dobry oraz margrabia Jerzy von Ansbach w 1526 r. nadali powstającemu miastu Tarnowskim Górom przywilej wspierający górnictwo, a dwa lata później Jan Dobry wydał pierwszą w Polsce ustawę górniczą, tzw. “Ordunek górniczy”. Książę nie angażował się w wielką politykę, choć utrzymywał bardzo rozległą korespondencję. Odbył kilka podróży zagranicznych, m.in. w 1476 r. do Włoch. Niewiele posiadamy wiadomości o jego życiu prywatnym. Kroniki przedstawiają go jako człowieka łagodnego, pokojowego, powolnego w decyzjach, dlatego poddani nazywali go dobrym. Był bardzo gospodarny, oszczędny, a nawet skąpy. Prowadził skromny tryb życia, a jedną z jego ulubionych rozrywek było polowanie. Lubił także muzykę. Przebywał najczęściej w Opolu, w zamku na Pasiece. Dzięki swym finansowym talentom zdołał zgromadzić znaczne bogactwa. Gdy po jego śmierci, z rozkazu ówczesnego króla Czech Ferdynanda I Habsburga, zajęto zamek na Pasiece, w jego podziemiach znaleziono olbrzymie skarby, w kufrach, workach i beczkach złote i srebrne pieniądze, bryłki złota, kosztowne naczynia, łańcuchy, pierścienie oraz inne przedmioty ze szlachetnych kruszców. Książę troszczył się o los swoich ziem i poddanych. U schyłku życia w 1531r. za zgodą króla Czech wydał tzw. wielki Przywilej Ziemski zwany Przywilejem Hanuszowym[19], który gwarantował dalsze istnienie księstwa opolsko-raciborskiego po jego śmierci, a ludności zapewniał samorząd i przywileje sądowe. Do końca życia pozostał wierny kościołowi katolickiemu, jako jedyny z książąt śląskich posługiwał się na co dzień językiem polskim. Być może znał czeski, a z pewnością nie znał niemieckiego. Nie był żonaty i nie miał potomstwa. Zmarł w czwartek 27 marca 1532 r. w Raciborzu.

Wojciech Łonak przybliżył zebranym zagadnienia związane z mennictwem książąt opolskich, omawiając przygotowany przez siebie katalog. Czytamy w nim m.in.: „Piastowie opolscy, dziedziczni władcy księstwa posiadali prawo do bicia własnej monety. Chętnie z tego prawa korzystali, było to jedno ze źródeł dochodu księstwa. Rozwój numizmatyki jako odrębnej gałęzi nauki rzucił w ostatnim ćwierćwieczu nowe światło na mennictwo opolskie. Szereg nowych znalezisk, przede wszystkim jednak analiza dotychczasowych znalezisk monetarnych pozwoliła na nowo napisać historię mennictwa księstwa opolskiego.” W katalogu znalazły się zdjęcia i opisy denara Mieszka I Plątonogiego, brakteatów Kazimierza I, Władysława I, Bolka I, Bolka IV, Bernarda I i Mikołaja I.

Spotkanie muzealne swoją obecnością zaszczycili: zastępca Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Opolu Krzysztof Spychała, prezes Oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego w Oleśnie Bogdan Parkitny, członek Zarządu Głównego PTN i członek Zarządu Oddziału PTN w Oleśnie Wojciech Łonak, naczelnik Wydziału Edukacji Starostwa Powiatowego Bogusława Szychowska, ks. prałat Zbigniew Donarski, dyrektor ZSZ Horst Chwałek, dyrektor MDK Ernest Hober, przewodnicząca Związku Emerytów i Rencistów Krystyna Polak, przewodnicząca Rady Seniorów Danuta Gmur, przewodnicząca Związku Sybiraków Barbara Gwiazdowska, przedstawiciele lokalnych mediów: „Telegraf Oleski” – Maksymilian Antkowiak oraz „Fotografika Mirosław Dedyk”.

Ewa Cichoń

Zdjęcia Mirosław Dedyk, Oleskie Muzeum Regionalne.

[1] W 1415 r. kościół uległ zniszczeniu w czasie pożaru miasta; spłonęło m.in. 15 ołtarzy i część gotyckich tryptyków. Odbudowa świątyni przeciągała się z powodu braku środków. Ostateczne zakończenie odbudowy miało miejsce w 1520 r. za panowania księcia Jana Dobrego.

[2]  Znaleziono ją na strychu jednego z obiektów gospodarczych w otoczeniu katedry.

[3] Ostatnim księciem śląskiej linii Piastów i całej dynastii był książę brzesko-legnicki Jerzy IV Wilhelm.

[4] Władysław II Wygnaniec wraz z żoną i synami przebywał na dworze króla niemieckiego Konrada III, który wyruszył w 1146 r. z wyprawą interwencyjną na ziemie polskie zakończoną fiaskiem. Władysław II otrzymał zamek Altenburg z przyległościami. Wygnany władca, nie czekając na pomoc niemiecką, podjął również wraz z żoną Agnieszką starania o zmianę swojego losu u papieża – bezskutecznie. W 1152 r. na tronie niemieckim zasiadł energiczny Fryderyk Barbarossa, który pod wpływem namów Władysława i Agnieszki wyruszył do Polski. Zadowolił się hołdem seniora Bolesława Kędzierzawego w 1157 r. w Krzyszkowie i niejasnymi obietnicami zwrotu Władysławowi dziedzicznego Śląska. Na Śląsk powrócili dopiero synowie Wygnańca.

[5] Mieli oni jeszcze brata Konrada Laskonogiego, który przybył na Śląsk w 1177 r., kiedy w wyniku przegranej wojny z Mieszkiem Plątonogim Bolesław Wysoki wydzielił mu Głogów z okolicznymi terenami. Konrad zmarł w 1190 r. bezpotomnie.

[6] Była wnuczką cesarza niemieckiego Henryka IV.

[7] Stwierdzenie prof. Anny Pobóg-Lenartowicz.

[8] W 1228 r. na prośbę norbertanek przeniósł klasztor z Rybnika do Czarnowąsów.

[9]  R. Grodecki, „Polityka pieniężna Piastów”, Kraków 2009, s. 158. Zdaniem jednego z najwybitniejszych polskich mediewistów – Romana Grodeckiego – jest to najstarsza taryfa celna polska.

[10] Potwierdza to jego pierwszy samodzielnie wystawiony dokument z dnia 19 lutego 1239 r.

[11] Ta linia wygasła w 1625 r.

[12] Jego męscy potomkowie wygaśli w 1354 r.

[13] Po śmierci jego syna Leszka w 1336 r. Racibórz znalazł się pod władzą czeskich Przemyślidów (do 1521).

[14]  Zachowała się kopia tego dokumentu z 1753 r. w Archiwum Państwowym we Wrocławiu.

[15] Pierwotny dokument lokacyjny Olesna strawił pożar.

[16] Był nominowany na urząd arcybiskupa gnieźnieńskiego.

[17] Zmarł 8 IV 1436 r., jeszcze za życia ojca.

[18] Był księciem opolskim, który zmarł wkrótce po śmierci ojca 5 IX 1439 r.

[19]  Przywilej Hanuszowy podkreślał jedność księstwa opolsko-raciborskiego i jego przynależność do Korony czeskiej (Opole lub Racibórz miały stać się miejscem hołdu składanego królowi Czech). Po śmierci księcia najwyższą władzą w księstwie miał być sejmik ziemski (zwoływany przez króla czeskiego bądź namiestnika Śląska), składający się z przedstawicieli szlachty i asesorów sądu ziemskiego. Po śmierci księcia władzę wykonawczą miał sprawować namiestnik (nominowany przez króla czeskiego) – szlachcic mieszkający na terenie księstwa, który był zobowiązany do postępowania zgodnego z przywilejem ziemskim. Wyższy sąd apelacyjny opolsko-raciborski (zbierający się dwa razy do roku w Opolu bądź Raciborzu) – najwyższą instancją sądową w księstwie. Przywilej ten umożliwiał chłopom prawa do nabywania i posiadania ziemi.